Democratiaeth leol yng Nghymru

System etholiadol yw’r ffordd yr ydym yn ethol ein cynrychiolwyr ac yn penderfynu sut yr ydych yn pleidleisio mewn etholiad. Mae’r math o system a ddefnyddiwn yn penderfynu a yw ein llywodraeth yn ein cynrychioli mewn gwirionedd ac a allwn eu dwyn i gyfrif os byddant yn ein siomi.

Ym Mhrydain heddiw mae sawl system bleidleisio’n cael eu defnyddio ar wahanol lefelau o lywodraeth, ac mae gan bob un oblygiadau gwahanol i bleidleiswyr, i bleidiau ac i’r rhai sy’n cael eu hethol.

Mae rhai systemau etholiadol yn well am wneud i niferoedd y rhai sy’n cael eu hethol gyfateb i’r gyfran o bleidleisiau a fwriwyd, rhai yn well am gysylltu cynrychiolwyr etholedig ag etholaethau a rhai’n rhoi mwy o ddewis i bleidleiswyr o ran pwy sy’n cael eu hethol. Gall systemau hefyd gyfuno’r buddion hyn mewn gwahanol ffyrdd.

Yng Nghymru, ar gyfer etholiadau lleol (Cyngor Sir) ac etholiadau cyffredinol y DU (San Steffan) defnyddir y system etholiadol Y Cyntaf i’r Felin (FPTP).

O dan y system hon, ar ddiwrnod yr etholiad, rhoddir papur pleidleisio gyda rhestr o ymgeiswyr i bob pleidleisiwr. Mewn wardiau un aelod, dim ond un ymgeisydd fydd yn cael ei restru ar gyfer pob plaid; mewn wardiau aml-aelod gall fod yna nifer o ymgeiswyr o’r un blaid wedi’u rhestru (hyd at uchafswm nifer y seddi sydd ar gael i’w hennill). Mae pleidleiswyr yn rhoi X wrth ymyl yr ymgeisydd maen nhw’n ei ddewis. Mewn wardiau aml-aelod gall pleidleiswyr roi cynifer o X wrth ymyl eu hymgeiswyr dewisol ag sydd o seddi ar gael, h.y. dwy X ar gyfer ward dau gynghorydd.

Mae’r pleidleisiau ar gyfer pob ymgeisydd yn cael eu cyfrif, a’r person sydd â’r nifer fwyaf o bleidleisiau sy’n ennill. Gallent fod wedi derbyn un bleidlais yn fwy na’u cystadleuydd agosaf, neu 1,000 yn fwy – o dan FPTP does dim ots. O dan y system hon mae’n gyffredin iawn i ymgeiswyr ennill gyda llawer llai na 50% o gefnogaeth.

• Canlyniadau anghymesur
• Seddi diwrthwynebiad
• Cynghorau un blaid

Yn achos awdurdodau lleol yng Nghymru, mae hyn yn golygu ein bod yn aml yn gweld canlyniadau anghymesur iawn. Mewn mwy na thraean o’n cynghorau, mae gan y blaid sy’n dal grym fwyafrif o seddi heb fwyafrif o’r pleidleisiau.

Yn gysylltiedig â’r canlyniadau anghymesur hyn mae’r broblem o seddi diogel, lle ceir canfyddiad mai dim ond un blaid all ennill mewn ardal benodol. Gall hyn olygu na fydd pleidiau eraill yn cynnig ymgeiswyr yn yr ardal honno, sy’n golygu mai dewis cyfyngedig sydd gan bleidleiswyr wrth y blwch pleidleisio.

Mae hyn hefyd yn arwain at wardiau lle nad oes digon o ymgeiswyr i etholiad gael ei gynnal, a chaiff ymgeiswyr eu hethol yn ddiwrthwynebiad (seddi diwrthwynebiad). Yn yr etholiadau lleol yn 2022, roedd 74 o seddi diwrthwynebiad ledled Cymru; 6% o’r holl seddi. Mewn rhai ardaloedd roedd y broblem yn waeth. Roedd gan Wynedd, er enghraifft, 28 o seddi diwrthwynebiad; 41% o’r holl seddi ar y cyngor hwnnw. Mae hyn yn golygu yw nad yw pleidleiswyr yn yr ardaloedd hyn yn cael dweud eu dweud ynghylch pwy yw eu cynrychiolwyr etholedig, ac maent yn colli eu pleidlais a’u llais ar adeg etholiad. Effeithiodd hyn ar dros 100,000 o bobl yng Nghymru yn yr etholiadau diwethaf.

Gall y system y Cyntaf i’r Felin hefyd arwain at gynghorau un blaid, lle mae plaid yn dal y cyfan, neu bron y cyfan, o’r seddi ar gyngor (yn aml heb fod wedi ennill cyfran gyfatebol o’r bleidlais). Yn yr ardaloedd hyn, nid yn unig y mae pleidleisiau i bleidiau eraill heb eu cynrychioli ar y cyngor, ond mae gwrthwynebiad gwleidyddol yn cael ei gyfyngu’n sylweddol, gan effeithio ar gyfleoedd ar gyfer craffu.

Mae’r Bleidlais Sengl Drosglwyddadwy (STV) yn fath o gynrychiolaeth gyfrannol a grëwyd ym Mhrydain. Mae Gogledd Iwerddon, Gweriniaeth Iwerddon, Malta, Yr Alban ac Awstralia yn defnyddio’r system hon ar gyfer rhai neu bob un o’u hetholiadau.

Yn hytrach nag un person yn cynrychioli pawb mewn ardal fach, mae ardaloedd mwy yn ethol tîm bach o gynrychiolwyr. Mae’r cynrychiolwyr hyn yn adlewyrchu amrywioldeb barn yn yr ardal.

Ar ddiwrnod yr etholiad, mae pleidleiswyr yn gosod rhifau wrth enwau’r ymgeiswyr ar y rhestr; eu ffefryn fel rhif un, eu hail ffefryn fel rhif dau, a.y.b. Gall pleidleiswyr osod rhif wrth ymyl enwau cynifer neu gyn lleied o ymgeiswyr ag y dymunant, a bydd pleidiau’n aml yn cynnig mwy nag un ymgeisydd ym mhob ardal.

Ers i’r Alban symud i STV yn 2007 maent wedi gweld canlyniadau mwy cymesur a llawer llai o seddi diwrthwynebiad. Roedd ein hadroddiad Amser am Newid yn cymharu canlyniadau etholiadau lleol 2022 yn yr Alban a Chymru, a chanfuwyd gwahaniaethau sylweddol rhwng y systemau.

Yma yng Nghymru, mae gennym sefyllfa lle mae mwy na thraean o’n cynghorau â phlaid sy’n dal grym gyda mwyafrif o seddi heb fwyafrif o’r pleidleisiau. Dim ond mewn 6% o awdurdodau lleol yr Alban y mae hyn yn digwydd.

Mae STV yn golygu bod nifer y seddi y mae plaid neu grŵp yn eu hennill yn cyfateb i faint o gefnogaeth a gânt. Nid yw hynny’n digwydd ar hyn o bryd. Ar hyn o bryd mae hanner yr awdurdodau lleol (50%) yma yng Nghymru yn cynnwys pleidiau sy’n ennill 10% yn fwy o gynrychiolaeth yn siambr y cyngor nag a gawsant yn y blwch pleidleisio. Mae hynny’n digwydd mewn llai na 19% o awdurdodau lleol yn yr Alban.

Gall hefyd gosbi pleidiau sy’n gweithio’n galed. Mewn 27% o gynghorau Cymru, mae gan rai pleidiau neu grwpiau gyfran o seddi sydd dros 10% yn is na chanran y pleidleisiau a enillwyd ganddynt yn yr etholiad. Nid yw hyn yn digwydd yn yr Alban.

Ffigur 1: Cymhariaeth o ganran y cynghorau â chanlyniadau anghymesur rhwng etholiadau lleol Cymru a’r Alban

O ran seddi diwrthwynebiad, mae’r ffigurau’n siarad drostynt eu hunain. Roedd yr Alban yn arfer bod â phroblem debyg i Gymru gyda 5% o seddi yn yr etholiad FPTP olaf a gynhaliwyd yn yr Alban yn ddiwrthwynebiad, ond ers y newid i STV yn 2007 bu gwahaniaeth mawr mewn seddi diwrthwynebiad o gymharu â Chymru.

Ffigur 2: Canran y seddi diwrthwynebiad mewn etholiadau lleol yng Nghymru a’r Alban 2007-2022

Ar y cyfan, mae STV wedi bod yn well i bleidleiswyr yn yr Alban, ac i ddemocratiaeth yn fwy cyffredinol.

Mae system bleidleisio STV yn golygu y bydd y cynghorwyr sy’n cael eu hethol i gynrychioli ardal yn alinio’n agosach â’r pleidleisiau yn yr ardal honno nag o dan system bresennol y Cyntaf i’r Felin (FPTP).

Mae hefyd yn golygu y gallwch deimlo’n hyderus wrth bleidleisio dros yr ymgeisydd sydd wir eich dewis cyntaf, heb boeni eich bod yn gwastraffu eich pleidlais. Os na fydd eich dewis cyntaf o ymgeisydd yn cael digon o bleidleisiau i ennill lle ar y cyngor, bydd eich pleidlais yn cael ei throsglwyddo i’ch ail ddewis, a.y.b. Trwy’r system raddio hon mae gennych lawer mwy o reolaeth dros eich pleidlais nag o dan y system bresennol, sy’n golygu rhoi terfyn ar bleidleisio tactegol.

Graffeg yn dangos un papur pleidleisio FPTP ac un papur pleidleisio STV i ddangos gwahaniaethau i bleidleiswyr?

Rhoddodd Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 y pŵer i awdurdodau lleol bleidleisio ar symud i’r dull STV o’r Cyntaf i’r Felin (FPTP) (neu i’r gwrthwyneb). Mae’r Ddeddf yn ei gwneud yn ofynnol i gynghorau ymgynghori â phleidleiswyr, cynghorau cymuned yn yr ardal a rhanddeiliaid eraill cyn gwneud penderfyniad ffurfiol. Er mwyn i benderfyniad ffurfiol gael ei basio mae angen mwyafrif o ddwy ran o dair, sy’n golygu y bydd angen i ddwy ran o dair o gynghorwyr bleidleisio o blaid pasio’r cynnig. Byddai’n rhaid i hyn ddigwydd mewn cyfarfod sy’n cael ei drefnu’n benodol ar gyfer y bleidlais, gyda hysbysiad ysgrifenedig yn cael ei roi i bob cynghorydd o leiaf 21 diwrnod cyn y cyfarfod.

Y terfyn amser ar gyfer cynnal pleidlais yw 15^fed Tachwedd dair blynedd cyn etholiad cyffredin nesaf y cyngor, sy’n golygu er mwyn i benderfyniad ddod i rym erbyn etholiadau lleol 2027, rhaid iddo gael ei basio cyn 15^fed Tachwedd 2024.

Dim ond unwaith y tymor y gellir gwneud penderfyniad ffurfiol, felly os bydd pleidlais yn cael ei chynnal ac yn methu, ni ellir ail-godi’r mater yn ystod tymor hwnnw’r cyngor. Yn yr un modd, os bydd penderfyniad ffurfiol i symud i STV yn cael ei basio, yna ni fydd penderfyniad pellach (h.y. symud yn ôl i FPTP) yn cael unrhyw effaith nes bod dau etholiad cyffredin y cyngor wedi’u cynnal o dan y system bleidleisio newydd.

Mae STV yn syml i bleidleiswyr; does ond angen iddynt restru ymgeiswyr yn ôl blaenoriaeth. Gwnânt hyn trwy rifo eu hoff ymgeisydd fel 1, eu hail ffefryn fel 2 ac yn y blaen. Gall pleidleiswyr osod rhif yn ymyl enw cynifer neu gyn lleied o ymgeiswyr ag y dymunant.

Mae’r system STV wedi cael ei defnyddio’n llwyddiannus gan bleidleiswyr yn yr Alban a Gogledd Iwerddon ers degawdau.

Y dystiolaeth orau sydd gennym ynghylch faint o amser y byddai cymryd i gyfrif pleidleisiau o dan etholiad STV yng Nghymru yw edrych ar Ogledd Iwerddon. Mae gan Ogledd Iwerddon system debyg o gyfrif â llaw â’r hyn sydd wedi’i nodi yn y Rheolau STV ar gyfer Cymru.

Ar gyfer etholiadau lleol yng Ngogledd Iwerddon mae’r cyfrif fel arfer yn cymryd rhwng un a dau ddiwrnod.

Mae’r rhifau ar y papur pleidleisio’n dweud wrth y bobl sy’n eu cyfrif i drosglwyddo eich pleidlais os oes gan eich hoff ymgeisydd ddigon o bleidleisiau eisoes neu os nad oes ganddo unrhyw obaith o ennill.

Mae gan bob pleidleisiwr un bleidlais. Unwaith y bydd y cyfrif wedi dod i ben, bydd unrhyw ymgeisydd sydd â mwy o bleidleisiau dewis cyntaf na’r cwota yn cael ei ethol. Ond, yn hytrach nag anwybyddu pleidleisiau ychwanegol a gafodd ymgeisydd ar ôl y nifer y mae angen iddynt eu cael i ennill, mae’r pleidleisiau hyn yn symud i’r ymgeisydd nesaf ar restr pob pleidleisiwr.

Os nad oes neb yn cyrraedd y cwota, yna mae’r bobl sy’n cyfri’r bleidlais yn cael gwared ar yr ymgeisydd lleiaf poblogaidd. Mae pleidleisiau pobl a bleidleisiodd drostynt yn cael eu trosglwyddo i’r ymgeisydd nesaf ar eu rhestr. Mae’r broses hon yn parhau nes bod pob swydd wag wedi’i llenwi.

Yn yr Alban, lle mae STV wedi bod ar waith ar gyfer etholiadau lleol ers 2007, etholwyd 152 o gynghorwyr Annibynnol yn etholiadau lleol 2022 ynghyd â 35 o gynghorwyr y Blaid Werdd, gan ddangos bod ymgeiswyr Annibynnol a phleidiau llai yn cael eu hethol o dan STV. Mae cynghorwyr Annibynnol hefyd mewn grym mewn tri chyngor yn yr Alban, sy’n fwy nag unrhyw blaid unigol arall. Am ragor o wybodaeth am ymgeiswyr Annibynnol ewch i’n gwefan.

Mae STV yn system sy’n seiliedig ar etholaethau ac mae gan bleidleiswyr gysylltiad o hyd â’u cynrychiolwyr etholedig o dan STV. Gan fod STV yn system lle mae pleidleiswyr yn nodi’r unigolion maent am eu hethol yn hytrach na phleidiau, mae cyswllt cryf rhwng ymgeiswyr a phleidleiswyr. Er y bydd wardiau un-aelod yn cael eu diddymu o dan STV, mae llawer o enghreifftiau o wardiau aml-aelod yn bodoli ar hyn o bryd, ac mae cynghorwyr yn y wardiau hyn yn dal i allu cynnal cysylltiad da â’u hetholwyr.

Mae’r Bleidlais Sengl Drosglwyddadwy yn wahanol iawn i Gynrychiolaeth Gyfrannol ar sail Rhestr. O dan STV mae gan bleidleiswyr lawer mwy o reolaeth a hyblygrwydd dros eu pleidlais nag o dan Gynrychiolaeth Gyfrannol ar sail Rhestr (neu FPTP).

O dan Gynrychiolaeth Gyfrannol ar sail Rhestr gall pleidleiswyr roi X wrth ymyl rhestr y blaid y maent yn dymuno pleidleisio drosti (Cynrychiolaeth Gyfrannol ar sail Rhestr gaeëdig) neu wrth ymyl yr ymgeisydd y maent yn dymuno pleidleisio drosto (Cynrychiolaeth Gyfrannol ar sail Rhestr hyblyg neu agored) yn unig. Mewn system STV mae pleidleiswyr yn gallu rhestru unrhyw ymgeiswyr o unrhyw gyfuniad o bleidiau neu ymgeiswyr annibynnol yn nhrefn eu dewis.

Mae Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 yn datgan bod yn rhaid i faint ward o dan STV yng Nghymru fod rhwng 3 a 6 aelod. Pan symudodd yr Alban i STV yn 2007 roedd rhwng 3 a 4 aelod ym mhob un o’u wardiau, felly byddem yn disgwyl i wardiau Cymru fod yn rhai â 3 neu 4 aelod, ac eithrio mewn ardaloedd trefol, poblog iawn. Mewn gwirionedd, mae’r Alban wedi cynnal proses ailadroddol, gan addasu’r system dros amser. Bellach mae ganddyn nhw wardiau o wahanol faint gyda rhwng 2-5 cynghorydd ym mhob un (ac eithrio Arran sy’n ward ynys warchodedig ac sy’n ethol un cynghorydd).

Yn dilyn pasio penderfyniad ffurfiol i symud i STV, bydd Gweinidogion Cymru yn cyfarwyddo’r Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol ar gyfer Cymru i gynnal adolygiad cychwynnol o ardal y cyngor. Byddent yn ystyried y wardiau o dan etholiad STV yn unol â’r Rheolau STV ar gyfer Cymru ac egwyddorion cyffredinol, e.e. nifer tebyg o bleidleiswyr ar gyfer pob aelod etholedig ac ystyriaeth o gymunedau.

Nid oes unrhyw arwydd y byddai nifer y cynghorwyr mewn awdurdod lleol yn newid o dan STV. Yn wir, arhosodd nifer y cynghorwyr yn yr Alban yr un fath o dan STV ar ôl y newid yn 2007.

Mae system bleidleisio o fudd i blaid neu grŵp penodol pan fyddant yn gallu ennill cynrychiolaeth fwy na’r hyn maent yn ei haeddu yn ei sgil, h.y. mae eu cyfran o’r seddi’n uwch na’u cyfran o’r bleidlais.

Mae STV yn system gyfrannol a ffafriol, sy’n golygu nid yn unig bod seddi’n cyfateb yn agosach i nifer y pleidleisiau dewis cyntaf a fwriwyd ar gyfer ymgeisydd penodol, ond hefyd y gall pleidleiswyr fynegi dewisiadau y tu hwnt i’w hoff ymgeisydd.

Er mwyn i ymgeisydd ennill cynrychiolaeth mae angen iddynt gael cefnogaeth ddigonol gan yr etholwyr i basio’r cwota neu gefnogaeth eang i gael digon o bleidleisiau wedi’u trosglwyddo gan bleidleiswyr a nododd rywun arall fel eu dewis cyntaf i gyrraedd y cwota.

Mae hyn yn golygu bod pleidiau yn llawer llai tebygol o ennill cynrychiolaeth heb ei haeddu, problem sylweddol gyda FPTP lle gellir ennill cynrychiolaeth lwyr ar leiafrif o’r pleidleisiau gan eithrio pawb arall.

Yn wir, enillodd y BNP gynrychiolaeth ar gynghorau o dan FPTP ym 1993 ac o 2002 – 2018 yn Lloegr, gan gyrraedd uchafbwynt o 58 o gynghorwyr ledled Lloegr yn 2009. Yn yr Alban o dan STV nid oes unrhyw gynghorwyr dde eithafol wedi’u hethol erioed.